In mijn praktijk kom ik dagelijks relatiepatronen tegen. De één gedraagt zich soms even als een ‘klein kind’. De ander lijkt dan bijna als vanzelf in de positie van verantwoordelijke vader of moeder te schieten. Even voor alle duidelijkheid, ik heb het nu over twee volwassen mensen. Het psychologische vakgebied van Transactionele Analyse (TA) geeft hiervoor een heldere verklaring.
André en Paulien als voorbeeld
André zegt: “ik kan het ook nooit goed doen” en vraagt zich vervolgens af waarom Paulien überhaupt nog bij hem is. Paulien lijkt dit amper te horen en gaat er direct hard overheen met: “ik trek de kar volledig in mijn eentje”. Daarna geeft ze aan dat ze vaak het idee heeft geen twee, maar met André erbij, drie kinderen te hebben.
Nog een voorbeeld met Jesse en Annabel
Of een ander stel, Jesse en Annabel. Waarbij Annabel met iets teveel kracht zegt: “jij bepaalt niet mijn leven”. Ze heeft het gevoel dat ze haar vrijheid moet bevechten. Jesse op zijn beurt geeft zijn mening terug: “je bent er nooit, de kinderen hebben ook een moeder nodig”. Als een monoloog heeft hij zijn oordeel klaar over tal van situaties.
Transactionele Analyse: Ik ben OK, jij bent OK
Thomas Harris is één van de grondleggers van Transactionele Analyse. Het boek van Thomas Harris, “Ik ben OK, jij bent OK”, beschrijft haarfijn hoe dit fascinerende mechanisme werkt. Als je dit eenmaal weet, kun je er direct mee aan de slag.
Inhoudsopgave
Hoe werken onze hersenen?
Bij hersenoperaties is de patiënt meestal bij kennis. Hierdoor zijn veel ontdekkingen gedaan. Werd bijvoorbeeld tijdens de operatie één specifiek hersengebied geactiveerd? Dan herbeleefde de patiënt één en dezelfde gebeurtenis. Keer op keer, levensecht en inclusief de bijbehorende emoties.
De hersens als opslag voor onze eigen ‘bodycam’
In feite registreren onze hersens voortdurend alles wat er gebeurt. Als ware het een ‘bodycam’ met eindeloos geheugen. Deze registratie is heel specifiek en start al voor onze geboorte. Veel van de ‘opnames’ met bijbehorende gevoelens, kunnen we ons überhaupt niet herinneren. Denk bijvoorbeeld aan de eerste vijf levensjaren. Je herinnert je hiervan waarschijnlijk nagenoeg niets. En toch ligt alles feilloos opgeslagen in jouw brein. Bijzonder hè?
Clusteren van soortgelijke ervaringen
Niet alleen worden alle ervaringen feilloos opgeslagen. Dit gebeurt heel slim. Soortgelijke ervaringen worden netjes geclusterd in eenzelfde hersengebied opgeslagen. Hierdoor versterken ze elkaar. Hoe werkt dat precies?
A + A + A = 10 x A
Stel dat je als kind iets ergs hebt meegemaakt. Je kunt je dit absoluut niet herinneren. Wellicht had je zelfs meerdere van dit soort ervaringen. Ze liggen netjes bij elkaar opgestapeld. Een hele grote berg. Inclusief bijbehorende emoties. Vervolgens gebeurt er iets onbeduidends in het hier en nu. Iets wat vaag lijkt op deze hele grote berg. Deze ogenschijnlijk kleine gebeurtenis, ‘activeert’ vervolgens de hele berg. Je krijgt plotseling een gevoel wat je totaal niet kunt plaatsen. Een gevoel wat veel heftiger is dan de situatie rechtvaardigt. Herken je dit wellicht?
Een persoonlijk voorbeeld
Toen mijn kinderen nog jong waren, kwam het regelmatig voor dat ze me uit enthousiasme vastpakten en meetrokken. Telkens als dat gebeurde, voelde ik in mijzelf boosheid opkomen. Ik moest me echt inhouden om niet geïrriteerd te reageren. Bovenal snapte ik hier helemaal niets van. Ze waren enthousiast en zochten contact om me wat te laten zien. Dus mijn gevoel leek totaal niet te kloppen met de situatie. Inmiddels weet ik dat dit simpele voorval mijn kind positie ‘triggert’. Ik voel me daardoor weer even, zoals ik me in de kindertijd waarschijnlijk vaker heb gevoeld.
Voorbeelden uit mijn praktijk
In mijn praktijk hoor ik legio voorbeelden van mensen. Een volwassen man waar de haren recht overeind gaan staan, als hij iemand de trap op hoort komen. Een vrouw die een knoop in haar maag voelt, als zij een verdieping lager haar kinderen in discussie hoort met hun vader. Een man die letterlijk zegt: “ik voel me dan zo klein worden” of “ik voel me machteloos”. Of een vrouw, die constateert dat zij soms wel erg op haar moeder lijkt en dat juist helemaal niet wil. Telkens als ik dit soort zinnen hoor, dan weet ik dat iemand waarschijnlijk (deels) in zijn ouder- of kind positie zit.
Transactionele Analyse – Je relatie als trigger
Wellicht herken je dit wel binnen jouw relatie. Een relatie is namelijk bij uitstek de plek waar oude patronen zichtbaar worden. Waar iets kleins van jouw partner, in jou een grote reactie oproept. Deze reactie is gewoon niet te stoppen en bovendien totaal niet passend bij het kleine voorval. Je reageert als op de automatische piloot en veel te sterk. Dit komt bij veel stellen voor.
A wordt 10 keer A
Het hangt dus samen met een grote berg aan oude ervaringen. De ‘lading’ die wordt geactiveerd, is het totaal van deze hele berg. Eén keer A voelt als wel 10 keer A. En je reactie is daardoor totaal niet in proportie met de situatie.
Ego posities als geclusterde ervaringen
Een dergelijke overdreven reactie kan erop wijzen dat je in een zogenaamde ego positie zit. Transactionele Analyse kent drie verschillende ego posities:
- Ouder positie (normatief -> de ‘stem’ van jouw ouders in jou)
- Volwassen positie (rationeel -> jouw gezonde actuele zelf)
- Kind positie (emotioneel -> jij als klein kind)
Elke ego positie kan worden gezien als een cluster van opgeslagen ervaringen. De ouder en de kind positie worden gevormd door ervaringen uit de eerste vijf levensjaren. Deze twee posities zijn dus per definitie verouderd en onbewust. Je hebt hieraan doorgaans amper een actieve herinnering. Wel kunnen ze behoorlijk opspelen in het hier en nu. Laten we eens wat dieper kijken naar elk van deze drie ego posities.
Transactionele Analyse en de drie ego posities
Het mooie van Transactionele Analyse is de herkenbaarheid. Iedereen kan zich iets voorstellen bij zijn of haar ouders. Hoe stonden ze in het leven? Hoe gingen ze met jou als kind om en hoe met elkaar? Ook is het makkelijk om verbinding te maken met de jongere versie van jezelf. Jouw innerlijk kind. Hierdoor is het herkennen en toepassen van Transactionele Analyse relatief eenvoudig. In het bijgaande plaatje vind je een samenvatting van de drie posities.
Ouder positie (normatief)
De ouder positie is het totaal aan aangeleerde overtuigingen. Je zou ook kunnen zeggen dat het de verinnerlijkte stem is van jouw ouders. Bedenk eens dat je voor je vijfde levensjaar een lastige taal als Nederlands hebt geleerd. Niet op school door hard te werken maar gewoon thuis afgekeken van je ouders. Bedenk je dan eens wat je voor je vijfde levensjaar nog meer van ze hebt afgekeken. Wat hebben ze je voorgeleefd? Welke stokpaardjes en ‘wijsheden’ hadden ze? Hoe was hun relatie met elkaar? Hoe gingen ze met jou om als kind? Welke last hadden zij in hun eigen leven te dragen? Onbewust heb je enorm veel van ze overgenomen. Zonder in de praktijk te kunnen toetsen of dit überhaupt klopt. Het is allemaal klakkeloos overgenomen en onbewust opgeslagen in jouw eigen ‘systeem’.
Overtuigingen
Jouw ouder positie bevat dus een grote hoeveelheid ‘overtuigingen’ over de wereld en het leven. Aangeleerde zaken van jouw ouders, die jij beschouwt als waarheid. Waarna jij spreekt en handelt. Sommige overtuigingen zullen de ‘waarheid’ benaderen, mocht die al bestaan. Andere overtuigingen zeker niet. Bepaalde overtuigingen zullen je verder helpen. Maar veel overtuigingen belemmeren ook jouw leven. Deze niet-helpende overtuigingen heeft iedereen en kunnen je aardig in de weg zitten. Heb je een sterk ontwikkelde ouder positie? Dan zul je waarschijnlijk veel overtuigingen hebben en minder ‘open-minded’ zijn naar jezelf en naar anderen.
Kind positie (emotioneel)
De kind positie is de verzameling gevoelens en gedachtes vanuit je eerste vijf levensjaren. Hoe ging het er bij jullie thuis aan toe en hoe voelde dat voor jou als kind? Wat hoorde en zag je steeds? Hoe dacht jij over jezelf en welk zelfbeeld heb je als kind gaandeweg ontwikkeld? Waar ben jijzelf in gaan geloven?
Hoe herken je de kind positie?
De kind positie kun je herkennen aan één van de volgende zes situaties:
- Als je heftig reageert en niet goed begrijpt waar dit vandaan komt. Zie ook de voorbeelden eerder in deze blog.
- In situaties waar je niet om hulp vraagt of hulp weigert. Jij bent liefst onafhankelijk en hebt niemand nodig. Jij voelt je er weer alleen voor staan en kunt niet op jouw partner rekenen.
- Tegenovergesteld, in situaties waarbij je voortdurend om hulp en aandacht vraagt. Jij hebt het gevoel de ander nodig te hebben en die ander heeft te weinig aandacht voor jou.
- Je hebt een destructieve neiging c.q. verslaving, zoals drinken, roken, winkelen, gokken of bijvoorbeeld een eetstoornis. Waarom is het zo lastig om hiermee te stoppen?
- Wanneer je lastig tot keuzes komt en jouw leven in een stagnatie lijkt te zitten. Waarom lukt het jou niet en anderen om jou heen wel? Dan maar verder gaan op de bekende weg.
- Als jij in jouw liefdesrelatie last krijgt van verlatings- of bindingsangst. Waarom zijn relaties toch zo lastig?
Volwassen positie (rationeel)
De volwassen positie is in wezen jouw gezonde positie. Het is de positie waar jij lekker in je vel zit. Waar jij spreekt en handelt op een manier die past bij de situatie. Jouw ‘gezond verstand’ staat als kapitein aan het roer en baseert zich op feiten, gevoel (één keer A in plaats van 10 x A) en eigen waarnemingen. Er is rust van binnen. Ook staat de volwassen positie altijd open om te leren. Dit in grote tegenstelling tot de ouder en kind positie, die per definitie verouderd zijn.
Elke ego positie heeft gezonde en ongezonde eigenschappen
Je hebt inmiddels kennisgemaakt met de drie ego posities binnen Transactionele Analyse. Hieronder lees je nog iets meer over de gezonde en ongezonde eigenschappen van elke positie. Zie ook bijgaand figuur, waarin je nogmaals de drie ego posities ziet. Ook zijn twee varianten opgenomen van de ouder en kind positie, te weten:
- de structurerende ouder, die goed past bij het aangepaste kind;
- en de voedende ouder, die vaak samengaat met het vrij kind.
Gezonde eigenschappen (+)
Elke ego positie heeft zowel positieve (+) als negatieve (-) eigenschappen. In zekere zin zou je kunnen zeggen dat de positieve eigenschappen horen bij een gezonde situatie. In een gezonde situatie is er immers vanuit de ouder sprake van structuur en begrenzing enerzijds en voeding en verzorging anderzijds. Een dergelijke ouder resulteert in een kind wat enerzijds geleerd heeft om samen te werken en wat zich kan voegen en anderzijds eigen, speels en levendig is.
Ongezonde eigenschappen (-)
In de gezonde situatie gaat het over begrenzen en verzorgen. Daar waar dit door de ouder teveel wordt ingezet, kan dit al snel een ongezonde vorm aannemen. Denk hierbij aan de volgende situaties:
- Als de gezonde begrenzing overgaat in bestraffen, (ver)oordelen, controleren of kleineren, dan wordt dit al snel ongezond. Bij een kind kan dit twee kanten op slaan:
- Het kind wordt passief en onderdanig en verliest de connectie met zijn eigen wensen, behoeftes en dromen.
- Het kind komt juist in opstand tegen alles en gaat zeuren klagen en rebelleren.
- Als de gezonde voeding en verzorging overgaat in verstikken, klein houden en bang maken of juist in het tegenovergesteld van alles toestaan, wordt dit ook ongezond. Ook dit kan twee kanten uitgaan:
- Het kind wordt egocentrisch en grillig, want het heeft geleerd om alles te krijgen wat het wil.
- Het kind kent geen grenzen en gedraagt zich juist roekeloos als tegenreactie op het verstikken en ‘bemoederen (m/v)’.
Herkennen is binnen TA de sleutel tot groei
Nu weet je meer over de drie ego-posities, maar wat heb je aan die informatie? Als het goed is, maakt deze informatie nieuwsgierig. Hoe zit dat dan bij mij? Herken ik de drie posities? Kom ik ze tegen in mijn liefdesrelatie? Of wellicht als ouder met mijn eigen kinderen? Hoe nieuwsgierig jij wordt en hoe beter je gaat ‘opletten’ en ‘wakker worden’, des te meer ga je groeien en bloeien. Lees hieronder meer over dit proces van herkenning tot groei binnen de Transactionele Analyse.
In ontspanning zit je meestal in jouw volwassen positie
Hoe meer rust je ervaart, hoe groter de kans dat je in jouw volwassen positie verkeert. Rust zorgt er namelijk voor dat je ‘Window of Tolerance’ groter wordt, jij creatiever bent, vertrouwen hebt en denkt in oplossingen.
Stress leidt vaak tot ouder- of kind posities
Stress zorgt er juist voor dat je als het ware oogkleppen op krijgt. Daardoor ben je meer gefocust op angsten en problemen. Doorgaans zorgt stress ervoor dat je snel in de ouder of kind positie schiet. Juist in deze twee posities gaat jouw automatische piloot aan. Daardoor denk, spreek en handel je in snel in vaste patronen. Herken je dit? En heb je enige idee hoe jouw automatische piloot werkt? Hoe jouw vaste patroon verloopt? Vraag het anders eens aan je omgeving en kijk of zij dit bij jou kunnen benoemen.
Herken de positie in jezelf
Door op deze manier naar jezelf en naar anderen te kijken, zul je steeds meer gaan herkennen. Alleen al het nieuwsgierig onderzoeken hiervan is leuk. En hoe meer je bewust wordt van de drie verschillende posities, hoe vaker je zult merken dat jouw volwassen positie aan het roer blijft. Benieuwd hoe dit werkt?
Contact tussen de verschillende posities
Stel dat je getriggerd wordt door een opmerking van jouw partner. Je schiet hierdoor in je kind positie. Ben je je hiervan niet bewust? Dan neemt jouw innerlijk kind het roer in handen. Je laat je even leiden door een veel te sterk gevoel en gaat verder op de automatische piloot. Jouw volwassen positie is de controle volledig kwijt. Het kind heeft als het ware de volwassene van zijn plek verdrongen.
Wat als er wel bewustzijn is?
Als er wel bewustzijn is, dan wordt je innerlijk kind nog steeds getriggerd. Echter, nu herken je (meteen, snel of pas na een tijdje) dat dit gebeurt. Je bent je hiervan bewust. Dit ogenschijnlijk kleine detail, maakt een wereld van verschil. Dit bewustzijn staat namelijk gelijk aan je volwassen ego positie. Jouw volwassen positie blijft aan het roer en heeft gelijktijdig contact met jouw kind positie. Het innerlijk kind wordt gezien door jou als volwassene. Dit brengt meteen rust in jouw systeem en maakt het mogelijk om volwassen te blijven handelen, met oog voor het gevoel wat in jou wordt aangeraakt.
Hoe communiceren ego posities met elkaar?
Als afsluiting van deze blog, deel ik nog iets over communicatie. Er is volgens de Transactionele Analyse (TA) een hele belangrijke wetmatigheid en wel de volgende:
- We communiceren altijd in parallelle patronen en meestal de volgende twee:
- van volwassen positie tot volwassen positie
- of van ouder- tot kind positie en vice versa
- Zodra deze parallelle communicatie gaat kruizen, stopt de communicatie.
Ik zal dit hieronder aan de hand van praktijkvoorbeelden toelichten.
Transactionele Analyse en parallelle communicatiepatronen
In het bijgaande figuur zijn Pieter en Janneke weergegeven. Allebei kennen ze de drie ego posities van ouder, volwassene en kind. In het voorbeeld start Pieter de communicatie, maar dit had evengoed andersom kunnen zijn. Beide keren start Pieter met woordelijk exact dezelfde zin: “Hoe laat is het?” De ene keer echter vanuit de volwassen positie en de andere keer vanuit de ouder positie.
Reageer je op de inhoud of op de ‘lading’?
Vanuit de NLP hoek is klip en klaar duidelijk dat communicatie verder gaat dan alleen de woorden. En wel als volgt:
- 55% via lichaamstaal, zoals bijvoorbeeld je houding, gebaren, gezichtsuitdrukking of ademhaling;
- 38% via de ‘toon’, oftewel de manier van spreken (volume, hoogte, tempo, etc.);
- 7% via woorden (bewust).
Slechts 7% van de communicatie is dus bewust via woorden. De rest gaat dus via lichaamstaal en toon op een meer onbewust niveau.
Volwassen communicatie (parallel)
Stel dat Pieter vanuit zijn volwassen positie aan Janneke vraagt hoe laat het is. Dan wordt in Janneke ook de volwassen positie aangesproken. Janneke reageert simpelweg door de actuele tijd terug te geven. Feitelijk en passend bij de situatie.
Ouder – kind communicatie (ook parallel)
Laten we nu even aannemen dat Pieter zit te wachten op iets wat Janneke moet doen. En laten we ook even aannemen dat Pieter is opgegroeid in een omgeving waar op tijd komen en afspraken nakomen heel belangrijk was. Janneke daarentegen is wat dromerig van aard. Ze was dit vroeger als kind ook al. Als Pieter vraagt naar de tijd, maar dit keer vanuit zijn ouder positie, wordt bijna automatisch, de kind positie van Janneke getriggerd. Ze is immers als kind al zo vaak aangesproken op haar dromerigheid. Haar kind neemt het over en Janneke reageert vanuit dat sterke gevoel van vroeger (10 x A) op de vraag van Pieter. Op deze manier zijn Janneke en Pieter zonder het te weten in een parallelle ouder – kind communicatie terechtgekomen.
De praktijk van de relatietherapeut en mediator
Er zijn veel stellen, die voortdurend met elkaar terechtkomen in een ouder – kind patroon. Deze vorm van parallelle communicatie kun je namelijk heel lang volhouden. De ouder – kind communicatie voldoet namelijk helemaal aan de parallelle communicatie wetmatigheid van Transactionele Analyse (TA). Zodra de één start vanuit de ouder positie, gaat de andere automatisch in de kind positie. Maar omgekeerd ook, als de één start vanuit de kind positie, schiet de ander automatisch in de ouder positie. In relaties worden dit uiteindelijk onzichtbare ingesleten patronen waarin je aardig vast kunt komen te zitten.
Wanneer verbreekt de verbinding?
Zodra de communicatie lijnen elkaar gaan kruizen (zie ook bijgaande twee figuren met voorbeelden), dan stopt de communicatie. Je zit als het ware op een ander ‘level’ dan de ander en kunt van daaruit geen connectie maken. Even weer twee voorbeelden. Beide voorbeelden starten met dezelfde zin vanuit de volwassen ego positie.
Voorbeeld met trigger naar kind positie
Pieter vraagt dus vanuit zijn volwassen positie en zonder emotionele ondertoon of bedoeling naar de tijd. Janneke reageert als door een wesp gestoken vanuit haar kind positie met “Ja … ik doe het nu meteen!”. Deze beide communicatielijnen kruizen elkaar. Als Pieter nu zou switchen naar zijn ouder positie, kunnen ze weer parallel communiceren. Als Pieter echter in zijn volwassen ego positie blijft, dan zal de communicatie vastlopen.
Tweede voorbeeld maar nu richting de ouder positie
Bij dit tweede voorbeeld start Pieter weer met dezelfde zin. Echter in dit geval triggert bij Janneke haar ouder
ego positie. Haar innerlijke ouder vindt dat Pieter best zelf de tijd in de gaten kan houden en dat zij hier niet voor verantwoordelijk is. Op een belerende toon geeft ze dit aan Pieter terug: “Houd zelf de tijd eens in de gaten!”. Er zijn nu in principe drie mogelijkheden:
- Als de posities zo blijven, dan zal in principe de communicatie stagneren;
- De kans is echter groter dat Pieter de switch maakt naar zijn kind positie, dan komen ze weer in een parallelle communicatie die lang kan voortduren. Gezien het feit dat Pieter en Janneke beide niet in hun volwassen positie zitten, kun je wel afvragen hoe helpend de communicatie is.
- Tenslotte is het mogelijk dat Pieter standvastig in zijn volwassen positie blijft. Hierdoor wordt Janneke uitgenodigd om haar ouder positie te verlaten en in haar volwassen ego positie terug te komen. In dat laatste geval is er weer sprake van parallelle communicatie en wel tussen twee volwassen ego posities.
Hoe nu verder met Transactionele Analyse?
Het antwoord op deze vraag is eigenlijk heel simpel. De uitnodiging is om alert te zijn in jezelf welke ego positie op de voorgrond treedt. Ga dit eens in jezelf onderzoeken. Wees nieuwsgierig. Ben je hier niet alert op, dan kan het eenvoudig gebeuren dat je innerlijke kind of je innerlijke ouder aan de ‘stuurknuppel’ zitten van jouw leven. Exact op het moment dat je jezelf realiseert dat jouw kind positie op de voorgrond staat, komt je volwassen ego positie weer in beeld. En dat is waar je wilt zijn en waar je de meeste ‘regie’ hebt over je leven. Met de volwassen positie aan de stuurknuppel, die in goed contact staat met de ouder- en kind positie op de achterbank.
